Współczesne warunki rozwoju Polski, Ukrainy i Rosji, zmiana systemu politycznego i ekonomicznego, uczestnictwo Sił Zbrojnych wymienionych państw w misjach pokojowych wymagają przeprowadzania reform w wojsku, które trwają już, mniej więcej, od początku lat 90-ch ubiegłego wieku. Jednym z kluczowych problemów tych reform jest skuteczne zwalczanie wojskowej przestępczości. Bez jego rozwiązania nie jest możliwe efektywne reformowanie armii. Problem skutecznego zwalczania wojskowej przestępczości istnieje w każdym z wymienionych krajów, mimo uczestnictwa w różnych wojskowych blokach, układach i aliansach. Właśnie dlatego w części szczególnej kodeksów karnych Ukrainy i Rosji istnieją rozdziały, które przewidują odpowiedzialność za wymienione w nich przestępstwa wojskowe, natomiast w polskim kodeksie karnym zawarto odrębną cześć wojskową.
Przestępstwa, związane z uchylaniem się od służby wojskowej można zaliczyć do najbardziej szkodliwych. Popełniając je, żołnierze naruszają daną przez nich przysięgę wojskową, według której zobowiązali się bronić ojczyzny nawet za ceną własnego życia.
W polskiej, ukraińskiej i rosyjskiej doktrynie prawa karnego nie poświęca się dostatecznie dużo uwagi zagadnieniom odpowiedzialności za przestępstwa związane z uchylaniem się od służby wojskowej. Zwykle są one rozstrzygane w ramach ogólnej charakterystyki przestępstw wojskowych albo komentowania obowiązującego ustawodawstwa. W polskiej nauce niektóre zagadnienia odpowiedzialności za uchylanie się od służby badali: L. Czubiński, M. Flemming, T. Leśko, J. Lipczyński, S. Oraniec, J. Palus, J. Paśnik, H. Popławski, S.M. Przyjemski, S. Rybarczyk, R. Skarbek i in[1]. W doktrynie ukraińskiej problematyką tą zajmowali się: W. Biełokoniew, P. Bogućkyj, M. Chawroniuk, S. Diaczuk, R. Gryńko, W. Hryszczuk, M. Karpenko, B. Kyryś, M. Melnyk, M. Panow, A. Poliszczuk, M. Seńko i in[2]. W Rosji o uchyleniu się od służby wojskowej pisali: W. Borisienko, F. Brażnik, W. Czchikwadze, G. Isajew, K. Jegorow, A. Sapsaj, W. Syzrancew, A. Tołkaczenko, R. Zakomołdin, O. Zatielepin i in[3].
Mimo istniejących prac naukowych wspomniane zagadnienia odpowiedzialności karnej nie są rozstrzygnięte do końca. W żadnym z wymienionych krajów nie był badany m. in. problem kryminalizacji uchylania się od służby wojskowej.
W polskim kodeksie karnym przepisy, które przewidują odpowiedzialność za uchylenie się od służby wojskowej mieszczą się w Rozdziale XXXIX pt. „Przestępstwa przeciwko obowiązkowi pełnienia służby”: art. 338 (samowolne oddalenie), art. 339 (dezercja), art. 341 (odmowa pełnienia służby) i art. 342 (samouszkodzenie, podstęp). W kodeksie karnym Ukrainy[4] odpowiedzialność za te czyny jest ustanowiona w: art. 407 (samowolne oddalenie się od jednostki wojskowej albo miejsca służby), art. 408 (dezercja), art. 409 (uchylenie się od służby wojskowej poprzez samouszkodzenie albo w inny sposób), art. 429 (samowolne oddalenie się z pola bitwy podczas bitwy albo odmowa walki z bronią podczas bitwy). W kodeksie karnym Federacji Rosyjskiej[5] są to art. 337 (samowolne oddalenie się od jednostki albo miejsca służby), art. 338 (dezercja), a także art. 339 (uchylenie się od pełnienia obowiązków służby wojskowej poprzez symulację choroby albo w inny sposób).
Podmiotami wyżej wymienionych przestępstw są zarówno żołnierze, którzy zostali powołani do służby wojskowej na podstawie obowiązku prawnego, jak i żołnierze zawodowi, którzy osobiście zgłosili chęć pełnienia takiej służby i zawarli kontrakt (za wyjątkiem przestępstwa przewidzianego art. 338 polskiego kodeksu karnego , którego podmiotami, zgodnie z art. 338 § 4 , nie są żołnierze zawodowi, okresowej służby wojskowej oraz nadterminowej zasadniczej służby wojskowej). Wyjaśnić tu jednak należy, że termin „żołnierz zawodowy” jest właściwy prawu wojskowemu Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawodawstwo Ukrainy i Rosji nie używa takiego pojęcia. W powołanym przepisie pod pojęciem żołnierza zawodowego w Polsce rozumie się osoby, które odbywają służbę wojskową na podstawie ustawy z 11 września 2003 roku o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych[6], a więc zarówno żołnierzy zawodowych, jak i kandydatów na nich. Pod pojęciem żołnierzy zawodowych na Ukrainie i w Rosji rozumie się żołnierzy (oficerów, podoficerów i szeregowych), którzy dobrowolnie zgłosili się do służby wojskowej i zawarli kontrakt na pełnienie tej służby według obowiązującego w tych krajach ustawodawstwa.
W związku z powyższym powstaje pytanie, czy pełnienie służby wojskowej przez żołnierzy zawodowych w wymienionych powyżej krajach jest obowiązkiem konstytucyjnym obrony ojczyzny[7], przewidzianym odpowiednio w art. 85 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, art. 65 Konstytucji Ukrainy[8] i art. 59 Konstytucji Federacji Rosyjskiej[9], czy też realizacją ich prawa do pracy (zatrudnienia)? Jeżeli jest to ich obowiązek konstytucyjny, to jak to się ma do faktu, że podstawą pełnienia służby zawodowej jest dobrowolne zgłoszenie się do niej i podpisanie kontraktu? Jeżeli jest to realizacja prawa do pracy, a nie obowiązek, to co jest, w takim razie, podstawą kryminalizacji wyżej wymienionych czynów, popełnionych przez żołnierzy zawodowych? Czy normy prawne, przewidziane w art. 339; 341; 342 k.k. RP, art. 407; 408; 409; 429 k.k. Ukrainy i art. 337; 338; 339 k.k. FR, nie pozostają w sprzeczności odpowiednio z art. 65 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, art. 43 Konstytucji Ukrainy i art. 37 Konstytucji Federacji Rosyjskiej, które zapewniają wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy?
Aby odnaleźć odpowiedź na te pytania trzeba gruntownie przeanalizować ustawodawstwo Polski, Ukrainy i Rosji, bowiem w tych krajach wskazane zagadnienia są rozstrzygane w różny sposób. Wymienione powyżej pytania – to pytania o podstawy kryminalizacji uchylania się od służby wojskowej żołnierzy zawodowych. W związku z tym, należy wyjaśnić jaką treść zawierają pojęcia „kryminalizacja” i „podstawy kryminalizacji” oraz co trzeba rozumieć pod tymi kategoriami.
Zagadnieniami kryminalizacji w prawie karnym Polski, Ukrainy i Rosji zajmuje się wielu teoretyków prawa karnego[10]. Rozstrzygnięcie tych zagadnień jest utrudnione złożonością ustawodawstwa jako procesu, który znajduje się pod wpływem politycznych, ekonomicznych, prawnych, demograficznych, ideologicznych i innych czynników. Nie jest łatwo ujawnić i zbadać pierwotne przyczyny kryminalizacji danego czynu, powody opracowania i przyjęcia danej ustawy. Jednakże poznanie racji ustanowienia odpowiedzialności karnej jest niezbędne do prawidłowego zrozumienia treści normy prawno karnej, która zakazuje tego czynu, a także do jej wykładni.
Pomimo, że istnieją rozbieżności w poglądach na niektóre zagadnienia kryminalizacji czynów, pewne spostrzeżenia są wspólne. I tak, na przykład, większość przedstawicieli doktryny uważa, że przy kryminalizacji niezbędne jest uwzględnienie społecznej szkodliwości czynu albo chronionego dobra prawnego, wskaźników powszechności czynu, stanu, przyczyn i warunków pewnego rodzaju przestępczości, skutku, spowodowanego czynem i innych ważnych okoliczności.
Oprócz tego nie zachodzi wiele rozbieżności przy definiowaniu pojęcia kryminalizacji. L. Gardocki kryminalizacją nazywa zarówno uznanie jakiegoś czynu za przestępstwo, jak i utrzymanie przestępności jakiegoś czynu, a więc zarówno tworzenie nowych zakazów przez ustawodawcę, jak i utrzymanie już istniejących[11]. M. Chawroniuk uważa, że kryminalizacja to uznanie jakichś czynów za przestępstwa i ustanowienie odpowiedzialności karnej za ich popełnienie[12]. A. Korobiejew uważa, że kryminalizacja to proces wykrycia społecznie niebezpiecznych form zachowania, uznania dopuszczalności, możliwości i potrzeby walki z nimi instrumentami prawa karnego i umieszczenie ich w ustawie o odpowiedzialności karnej jako czynów zabronionych i karanych[13]. Pomijając kwestię, czy kryminalizacja przewiduje utrzymanie przestępności jakiegoś czynu, czy tylko uznanie jakiegoś czynu za przestępstwo, wszyscy uczeni zgadzają się z tym, że kryminalizacja polega na wprowadzeniu odpowiedzialności karnej za popełnienie przestępstwa. Z tego względu, nie jest kryminalizacją wprowadzenie w kodeksie karnym nowych przepisów o przestępstwach w typie kwalifikowanym czy uprzywilejowanym, jeżeli odpowiedzialność karna za ten czyn istniała poprzednio, za przestępstwo w typie podstawowym. Taki proces nazywa się dyferencjacją odpowiedzialności karnej[14].
W literaturze można spotkać się z używaniem pojęcia „kryminalizacja” dla oznaczenia działalności organów państwowych polegającej na przypisywaniu określonym osobom popełnienia przestępstwa i stosowania wobec nich sankcji karnych. W tym znaczeniu przedmiotem kryminalizacji, jak zauważa L. Gardocki, są nie pewne typy zachowań, lecz jednostki lub grupy społeczne. Mówi się, na przykład, że pewne grupy społeczne są bardziej „kryminalizowane” niż inne[15]. Takie rozumienie kryminalizacji, zbliżone do pojęcia karania czy pociągania do odpowiedzialności karnej, odnosi się do innego problemu niż ten, który jest przedmiotem niniejszego opracowania.
Oprócz pojęcia kryminalizacji w doktrynie prawa karnego istnieje pojęcie penalizacji. Penalizacja oznacza zagrożenie czynu karą. Skutkiem kryminalizacji jest zawsze penalizacja, ponieważ uznanie czynu za przestępstwo ciągnie za sobą ustanowienie jakiejś kary za jego popełnienie. L. Gardocki uważa że penalizacja może być także skutkiem kontrawencjonalizacji – uznania czynu za wykroczenie[16]. W prawie ukraińskim lub rosyjskim nie jest to możliwe. Pojmowanie kary w systemach prawnych tych krajów jest bowiem wąskie. Karą – jest środek przymusu, który stosuje się w imieniu państwa na podstawie skazującego wyroku sądu wobec osoby, która została uznana winna popełnienia przestępstwa oraz polega w ograniczeniu praw i wolności osoby[17]. Pojęcia kary w Ukrainie i Rosji używa się wyłącznie w prawie karnym. W prawie administracyjnym (które przewiduje m. in., odpowiedzialność za wykroczenia), a także w innych dziedzinach prawa, stosowane są inne środki (stiagnennia – w ukraińskim prawie, wzyskanija – w rosyjskim). Tak więc w ukraińskim i rosyjskim systemie prawnym penalizacja może być skutkiem wyłącznie kryminalizacji. To oznacza, że penalizacja w tych krajach jest rozumiana węziej, niż pojmuje ją L. Gardocki. Przy takim wąskim rozumieniu kary tylko jako kary kryminalnej, penalizacja może być skutkiem wyłącznie kryminalizacji, ponieważ zagrożenie karą nie może nastąpić bez uznania czynu za przestępstwo.
Ponieważ pierwotnym zjawiskiem jest kryminalizacja, a penalizacja jest pochodną od niej, przedmiotem rozważań niniejszym artykule będzie problematyka kryminalizacji uchylenia się od wojskowej służby zawodowej w znaczeniu uznania wymienionego czynu za przestępstwo i ustanowienia odpowiedzialności karnej za jego popełnienie, a także utrzymywania tej odpowiedzialności. W artykule tym zamierzam wyjaśnić dlaczego ustawodawcy w Polsce, Ukrainie i Rosji uznają za przestępstwa uchylenie się od służby wojskowej żołnierzy zawodowych, natomiast kwestia penalizacji tego czynu (ustanowienia i utrzymywanie jego karalności) nie jest przedmiotem badania i interesuje mnie tylko jako skutek kryminalizacji.
Według M. Chawroniuka, jedyną podstawą kryminalizacji jest odpowiedni charakter i stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu (doktryna polskiego prawa karnego i ustawodawstwo używa pojęcia społecznej szkodliwości czynu)[18]. L. Gardocki też mówi o społecznej szkodliwości czynu, utożsamiając ją z koniecznością ochrony dóbr społecznych, tylko jako o jednym z powodów kryminalizacji[19]. Oprócz tego, ochronę dóbr społecznych L. Gardocki uważa za cel kryminalizacji[20]. Stopnień społecznego niebezpieczeństwa jako podstawę kryminalizacji wśród innych czynników wymienia także A. Korobiejew[21]. M. Lapunin i A. Skworcow społeczne niebezpieczeństwo czynu uważają za zasadę kryminalizacji[22].
Wszyscy przedstawiciele doktryny uważają społeczne niebezpieczeństwo (szkodliwość) czynu jako jeden z czynników kryminalizacji, jednakże zaliczają ją do różnych kategorii: celów, powodów, zasad czy podstaw kryminalizacji. W ramach niniejszego opracowania nie stawiam sobie za cel wypracowanie definicji i własnego systemu klasyfikacji celów, powodów, zasad i podstaw kryminalizacji. W związku z tym, za punkt wyjścia przyjmuję stanowisko M. Chawroniuka, według którego jedyną i dostateczną podstawą kryminalizacji jest odpowiedni charakter i stopień społecznego niebezpieczeństwa (szkodliwości) czynu.
Społeczna szkodliwość czynu w polskim prawie karnym i jego społeczne niebezpieczeństwo w prawie karnym Ukrainy i Rosji uważane są za materialną treść przestępstwa i oznaczają, że czyn taki narusza lub stwarza zagrożenie dobra chronionego prawem[23], a wiec przedmiotu ochrony prawnej. Jak trafnie zauważyła P. Kozłowska-Kalisz, społeczna szkodliwość oznacza rację penalizacji (kryminalizacji) określonych zachowań[24]. Tak więc pytanie o podstawy kryminalizacji uchylania się od wojskowej służby zawodowej to pytanie o to, jakie dobro chronione jest naruszane przez ten czyn.
Według art. 65 Konstytucji Ukrainy obrona ojczyzny, niepodległości i terytorialnej jedności Ukrainy jest obowiązkiem obywateli Ukrainy. Obywatele pełnią służbę wojskową na podstawie ukraińskiej ustawy z 25 marca 1992 r. o obowiązku wojskowym i służbie wojskowej[25]. Zgodnie z art. 1 ust. 3 tej ustawy wykonywaniem obowiązku wojskowego jest, m. in., powołanie do służby wojskowej osób, które się do niej zgłosiły i zawarły kontrakt, a także pełnienie takiej służby. Wynika z tego, że ustawodawca Ukrainy traktuje służbę wojskową żołnierzy zawodowych jako konstytucyjny obowiązek obrony ojczyzny, a nie jako realizację przez żołnierzy ich prawa do pracy. Należy wyciągnąć wniosek, że naruszenie właśnie tego obowiązku jest podstawą kryminalizacji uchylenia się od służby wojskowej żołnierzy zawodowych na Ukrainie.
Takie stanowisko miesza pojęcia subiektywnego prawa i obowiązku. Prawa osoby – to jej możliwości, które mają zabezpieczyć życie, ludzką godność i wolność wyboru. Obowiązek – to coś obiektywnego, coś, co nie zależy od woli osoby, jakieś zachowanie, które jest narzucone „z góry”. Jak zaznacza S. Aleksiejew, obowiązek to społecznie niezbędne zachowanie człowieka[26]. Nie można uważać, że dobrowolne zgłoszenie się obywatela do wojska i zawarcie kontraktu jest wykonywaniem obowiązku obrony ojczyzny, gdyż tutaj niezbędny jest element dobrowolności. Dobrowolność wyłącza obowiązek.
Według art. 19 ukraińskiej ustawy z 25 marca 1992 r. o obowiązku wojskowym i służbie wojskowej, podstawą dla powołania do wojskowej służby zawodowej jest kontrakt o pełnieniu służby w Siłach Zbrojnych Ukrainy. Ten kontrakt – to pisemna umowa, która jest zawierana pomiędzy obywatelem Ukrainy i państwem w celu ustanowienia stosunków prawnych pomiędzy stronami z powodu pełnienia służby wojskowej. Kontrakt sporządza się w dwóch egzemplarzach według ustalonego wzorca a podpisują ją osobą, która wyraziła chęć pełnienia służby zawodowej oraz odpowiedni dowódca, który ma do tego stosowne pełnomocnictwo.
Generalnie kontrakt w warunkach gospodarki rynkowej jest szczególną formą umowy o pracy, podpisaną na pewien okres. Kontrakt, który jest zawierany według ustawodawstwa pomiędzy pracownikiem a pracodawcą, daje możliwość maksymalnego indywidualizowania umowy o pracy, wypełnienia jej specyficzną treścią i skrupulatnego reglamentowania praw i obowiązków stron, ich odpowiedzialności, warunków pracy i odpoczynku, rozmiaru i terminu wypłaty wynagrodzenia, etc.
Jednym z głównych warunków każdego kontraktu jest dobrowolność jego zawarcia. Dotyczy to także kontraktu na pełnienie służby wojskowej. Fakt dobrowolnego zawarcia kontraktu i wstąpienia do służby żołnierzy zawodowych odróżnia stosunek prawny z powodu pełnienia tej służby od stosunku pełnienia służby zasadniczej[27]. W wypadku powołania do służby zasadniczej inicjatorem powstania stosunku prawnego jest państwo w osobie odpowiedniego organu władzy. Podstawą jego istnienia jest obowiązek obrony ojczyzny, przewidziany w Konstytucji Ukrainy.
Z tego względu, powołanie do służby wojskowej osób, które się do niej zgłosiły i zawarły kontrakt, a także pełnienie takiej służby (służby zawodowej) nie powinno być uważane za wykonywanie obowiązku obrony ojczyzny, niepodległości i terytorialnej jedności Ukrainy według art. 65 Konstytucji Ukrainy. W związku z tym, koniczne jest wprowadzenie zmian do art. 1 ust. 3 ukraińskiej ustawy z 25 marca 1992 r. o obowiązku wojskowym i służbie wojskowej i wyłączenie z tego ustępu słów: „powołanie do służby wojskowej osób, które się do niej zgłosiły i zawarły kontrakt”, a także wprowadzenia zmian do innych przepisów tej ustawy i innych aktów normatywnych, zgodnie z przedstawioną koncepcją.
Nieco inaczej zagadnienie to jest rozstrzygane w Polsce. Art. 59 ustawy z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej[28] określa, jaka czynna służba wojskowa jest pełniona w ramach powszechnego obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej. W przepisie tym nie jest wymieniona zawodowa służba wojskowa. Powołanie do służby zawodowej i jej pełnienie jest uregulowane ustawą z 11 września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych[29]. W świetle art. 9 ust. 1 tej ustawy stosunek służbowy zawodowej służby wojskowej powstaje w drodze powołania, na podstawie dobrowolnego zgłoszenia do tej służby po, m. in., podpisaniu kontraktu na pełnienie służby i stawieniu się osoby powołanej do służby. Przy czym, stawienie się do służby ma być dobrowolne. Z powyższego wynika więc, że pełnienie zawodowej służby wojskowej nie jest wykonywaniem powszechnego obowiązku obrony RP.
Podobnie zagadnienie to jest uregulowane w Rosji. Art. 1 ust. 1 ustawy FR z 6 marca 1998 r. o obowiązku wojskowym i służbie wojskowej[30], który określa pojęcie i treść obowiązku wojskowego w Rosji, nie wspomina o wojskowej służbie zawodowej. Art. 1 ust. 4 tejże ustawy stanowi, że obywatele mogą zgłaszać się do zawodowej służby wojskowej. Z tego przepisu i art. 37 Konstytucji Federacji Rosyjskiej wynika, że prawo do pracy żołnierze realizują wstępując dobrowolnie do wojskowej służby zawodowej. Zasada ta została bezpośrednio wyrażona w art. 10 ust. 1 ustawy FR z 27 maja 1998 r. o statusie żołnierzy[31]. O tym, że pełnienie wojskowej służby zawodowej w Rosji nie jest wykonywaniem obowiązku obrony kraju, a jest prawem, świadczy także możliwość powoływania do służby zawodowej w armii rosyjskiej cudzoziemców (art. 32, 33 ustawy FR z 6 marca 1998 r. o obowiązku wojskowym i służbie wojskowej). Obowiązek obrony kraju, według art. 59 Konstytucji Federacji Rosyjskiej, dotyczy natomiast wyłącznie obywateli FR.
Wobec powyższego odpowiedzieć należy na pytanie, co jest podstawą kryminalizacji uchylenia się od zawodowej służby wojskowej?
Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej orzekł, że służba wojskowa jest szczególnym typem federalnej służby państwowej, bezpośrednio związanej z zabezpieczeniem obronności i bezpieczeństwa państwa. To uzasadnia status prawny żołnierzy, specyficzny charakter dyscypliny wojskowej, potrzebę ograniczeń niektórych ich praw i wolności.
Art. 32 rosyjskiej ustawy z 6 marca 1998 r. o obowiązku wojskowym i służbie wojskowej reguluje zagadnienia zawarcia kontraktu. Zaznaczono w nim, że kontrakt powinien zawierać przepis o dobrowolności zgłoszenia się do zawodowej służby wojskowej, terminy, w których obywatel zobowiązuje się pełnić tę służbę, a także inne istotne warunki umowy. Ponadto, w kontrakcie powinno znaleźć się zobowiązanie żołnierza do wykonywania swoich obowiązków bez zastrzeżeń w czasie pełnienia służby wojskowej.
Z powołanego wyżej przepisu ustawy, Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej wyciągnął wniosek, że żołnierz, podpisując kontrakt o pełnieniu służby wojskowej, dobrowolnie przejmuje na siebie obowiązki, które ograniczają jego prawa i wolności, a także zobowiązuje się do przestrzegania dyscypliny wojskowej. W związku z tym, ustanowienie odpowiedzialności karnej wobec żołnierzy zawodowych, którzy uchylają się od służby wojskowej, nie narusza konstytucyjnego prawa do pracy i nie może być uważane za dyskryminacyjne[32].
Podsumowując, stwierdzić należy, że zgodnie z obowiązującymi przepisami na Ukrainie, powołanie do służby zawodowej i jej pełnienie jest uważane za wykonywanie konstytucyjnego obowiązku obrony kraju, a nie realizacją obywatelskiego prawa do pracy. W związku z tym, aktualnie, podstawą kryminalizacji uchylenia się od wojskowej służby zawodowej jest naruszenie tego obowiązku.
Takie stanowisko jest nielogiczne, ponieważ miesza prawa osoby i jej obowiązki. Istnieje konieczność zrewidowania podejścia ukraińskiego ustawodawcy do pojęcia i treści wojskowego obowiązku. Jest chyba oczywiste, że pełnienie przez obywateli Ukrainy zawodowej służby wojskowej nie może być uważane za wykonywanie obowiązku obrony ojczyzny. Osoba, która skończyła pełnienie zasadniczej służby, ma prawo zawrzeć kontrakt i wstąpić do służby zawodowej. Tym samym realizuje ona swe prawo do pracy (zatrudnienia), przewidziane w art. 43 Konstytucji Ukrainy.
W związku z tym, jest potrzebne wprowadzenie zmian do art. 1 ust. 3 ukraińskiej ustawy z 25 marca 1992 r. o obowiązku wojskowym i służbie wojskowej i wyłączenie z tego ustępu słów: „powołanie do służby wojskowej osób, które się do niej zgłosiły i zawarły kontrakt”, a także doprowadzenie do zgodności z wyrażoną koncepcją innych artykułów tej ustawy i innych aktów normatywnych.
W Polsce i Rosji osoba, która zgłosiła się do pełnienia zawodowej służby wojskowej i podpisała kontrakt, w pewnym sensie realizuje swoje prawo do pracy.
Podpisując kontrakt, żołnierze dobrowolnie przyjmują na siebie obowiązki i ograniczenia, związane z pełnieniem służby. Te obowiązki i ograniczenia są wywołane osobliwością ich uprawnień i zadaniami służby. Dotyczą one socjalnych, ekonomicznych, politycznych i osobistych praw i swobód. Ich główny cel polega na zabezpieczeniu efektywnego pełnienia służby wojskowej. Ograniczenia i obowiązki, przejmowane przez żołnierzy zawodowych, są przewidziane w ustawach, a także innych aktach prawnych. Noszą one absolutny charakter. To znaczy, że nie zależą one od osoby pełniącej służbę, a także od innych osób, działają przez cały czas pełnienia służby i nie mogą być zniesione. Te ograniczenia i obowiązki stawiają żołnierzy zawodowych w pewne ramy prawne, poza które wychodzić im nie wolno. Wskazują one, czego żołnierz nie powinien robić, aby nie wstąpić w konflikt z państwem i są powołane dla określenia możliwości działania i zachowania żołnierzy, powstrzymania bezprawnego zachowania się w celu ochrony dóbr społecznych i osobistych.
[1] Zob. L. Czubiński: Polskie wojskowe prawo karne w zarysie, Warszawa 1981; M. Flemming: Kodeks karny – część wojskowa. Komentarz, Warszawa 2000; T. Leśko, S. Rybaczyk: Prawo wojskowe PRL, T. II, Warszawa 1987; J. Lipczyński: Prawo karne wojskowe materialne, Część I: Przestępstwo, Kraków 1951; S. Oraniec: Odpowiedzialność karna członków sił zbrojnych paktu północnoatlantyckiego w świetle traktatu z 1951 roku, Warszawa 2000; J. Palus, S.M. Przyjemski: Ochrona porządku prawnego w siłach zbrojnych państw-członków NATO, Warszawa 2003; H. Popławski, R. Skarbek, Z. Szczurek: Prawo karne wojskowe i skarbowe, Gdańsk 1983.
[2] Zob. W. Biełokoniew: Czomu złoczyn zapodijuje szkodu? Spirni pytania kryminalnogo prawa, Zakon i biznes 1999, Nr 32, s. 14; P. Bogućkyj: Zastosuwannia kryminalnych pokarań za wczynennia wijśkowych złoczyniw, Prawo Ukrajiny 1999, Nr 8, s. 32 i nn.; M. Chawroniuk: Wijśkowi złoczyny. Nawczalnyj posibnyk, Kyjiw 1995; M. Chawroniuk, S. Diaczuk, M. Melnyk: Wijśkowi złoczyny. Komentar zakonodawstwa, Kyjiw 2003; R. Gryńko: Pytannia kryminalnogo pokarannia u wydi trymannia w dyscyplinarnomu bataljoni wijśkowosłużbowciw, Wisnyk Chmelnyćkogo instytutu regionalnogo uprawlinnia ta prawa 2003, Nr 1(5), s. 150-156; W. Hryszczuk, M. Seńko: Kryminalna widpowidalniść za samowilne załyszennia wijśkowoji czastyny abo miścia służby, Lwiw 2007; M. Karpenko: Kryminalna widpowidalniść za poruszennia statutnych prawył wzajemowidnosyn miż wijśkowosłużbowciamy za widsutnosti widnosyn pidłegłosti, Kyjiw 2006; B. Kyryś: Obmeżennia po wijśkowij służbi jak wyd pokarania za kryminalnym zakonodawstwom zarubiżnych derżaw, Wisnyk Lwiwśkogo uniwersytetu 2004, Nr 40, s. 325-333; M. Panow, W. Kasyniuk, S. Charytonow: Złoczyny proty wstanowłennogo poriadku nesennia wijśkowoji służby, Charkiw 2006; A. Poliszczuk: Osobływosti kwalifikaciji złoczyniw, powiazanych z uchyłenniam wijśkowosłużbowciw wid prochodżennia wijśkowoji służby, Wisnyk prokuratury 2001, Nr 2, s. 40-43.
[3] Zob. W. Borisienko, K. Jegorow, G. Isajew, A. Sapsaj: Priestuplenija protiw woinskoj służby, Sankt Pietierburg 2002; F. Brażnik: Sowietskoje ugołownoje prawo. Woinskije priestuplenija, Moskwa 1978; W. Czchikwadze: Sowietskoje wojenno-ugołownoje prawo, Moskwa 1948; W. Syzrancew: Woinskije priestuplenija. Kommientarij k Glawe 33 UK RF, Sankt Pietierburg 2002; A. Tołkaczenko: K woprosu o sowierszenstwowanii wojenno-ugołownogo zakonodatielstwa Rossijskoj Fiedieracyi (w): Ugołownoje prawo w XXI wiekie. Matieriały mieżdunarodnoj naucznoj konfieriencyi, Moskwa 2002, s. 206-212; R. Zakomołdin: Priestuplenija protiw wojennoj służby. Problemmy ugołowno-prawowoj regłamientacyi i puti ich rieszenija (w): Ugołownoje prawo. Stratiegija razwitija w XXI wiekie. Matieriały mieżdunarodnoj naucznoj konfieriencyi, Moskwa 2004, s. 427-431; O. Zatielepin: Niekotoryje woprosy sowierszenstwowanija wojenno-ugołownogo zakonodatielstwa (w): Ugołownoje prawo w XXI wiekie. Matieriały mieżdunarodnoj naucznoj konfieriencyi, Moskwa 2002, s. 129-132.
[4] Widomosti Werchownoji Rady Ukrajiny, 2001, Nr 25, St. 131 z późn. zm.
[5] Sobranije zakonodatelstwa RF, 1996, Nr 25, St. 2954 z późn. zm.
[6] Dz. U. z 2003r., Nr. 179, poz. 1750 z późn. zm.
[7] W niniejszym artykule jako równoznaczne traktuje się pojęcia: „obowiązek obrony”, „powszechny obowiązek obrony”, „wojskowy obowiązek”, ponieważ w Polsce, Ukrainie i Rosji w różnych ustawach te obowiązki są określane różnie. Ich treść spróbuję wyjaśnić w niniejszym artykule.
[8] Widomosti Werchownoji Rady Ukrajiny, 1996, Nr. 30, St. 141 z późn. zm.
[9] Konstitucyja Rossijskoj Fiedieracyi. Oficyalnoje izdanije, Moskwa 1997.
[10] Zob. L. Gardocki: Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990; M. Filar: Dekryminalizacja i jej efekty, NP 12/1975, s. 1524; P. Dagel: Usłowija ustanowlenija ugołownoj nakazujemosti, Prawowiedienije 1995, Nr 4; A. Korobiejew: Socialno-ekonomiczeskije i socjalno-psichołogiczeskije osnowanija kriminalizacyi: Sowierszenstwowanije prawowych mier borby s priestupnośtiu, Władiwostok 1986, s. 17-23; O poniatii kriminalizacyi i dekriminalizacyi: Aktualnyje prawowyje woprosy borby s priestupnośtiu, Tomsk, 1988, s. 31-36.
[11] Zob. L. Gardocki: Zagadnienia …, op.cit., s. 7.
[12] Zob. M. Chawroniuk: Dowidnyk z Osobływoji czastyny Kryminalnogo kodeksu Ukrajiny, Kyjiw 2004, s. 7.
[13] Zob. A. Korobiejew (w): Rossijskoje ugołownoje prawo. Kurs lekcy, T.1 (praca zbiorowa), Władiwostok 1999, s. 59.
[14] Zob. Ł. Kruglikow (w): Ł. Kruglikow, A. Wasiljewskij: Diffieriencyacyja otwietstwiennisti w ugołownom prawie, Sankt-Pietierburg 2002, s. 48-64.
[15] Zob. L. Gardocki: Zagadnienia …, op.cit., s. 7-8.
[16] Zob. L. Gardocki: Zagadnienia …, ibidem., s. 7-8.
[17] Zob. M. Bażanow (w): Kryminalne prawo Ukrajiny. Zagalna czastyna. Pidrucznyk, wyd. 2, (praca zbiorowa), Kyjiw 2005, s. 338-339.
[18] Zob. M. Chawroniuk: Dowidnyk… op.cit., с. 8.
[19] Zob. L. Gardocki: Zagadnienia …, op.cit., s. 45-46.
[20] Zob. L. Gardocki: Zagadnienia …, ibidem., s. 54-55.
[21] Zob. A. Korobiejew (w): Rossijskoje… op.cit., s. 89.
[22] Zob. M. Łapunin: Wtoricznaja priestupnaja diejatielnost: poniatije, widy, problemy kwalifikacji, kriminalizacyi i pienalizacyi, Moskwa 2006, s. 166-170; A. Skworcow: Priczinienije wrieda żyzni i zdorowju pri zaniatijach sportom: problemy ugołowno-prawowoj kwalifikacji, Moskwa 2006, s. 78-79.
[23] Zob. A. Marek: Prawo karne, wyd. 8., Warszawa 2007, s. 88-91; M. Bażanow (w): Kryminalne…op.cit., s. 77; N. Kuzniecowa (w): Kurs ugołownogo prawa. Czast obszczaja. Uczebnik, T.1 (praca zbiorowa), Moskwa 1999, s. 128.
[24] Zob. P. Kozłowska-Kalisz (w): Prawo karne materialne. Część ogólna. Podręcznik (praca zbiorowa), Warszawa, 2006, s. 141.
[25] Widomosti Werchownoji Rady Ukrajiny, 1992, Nr. 27, St. 385 z późn. zm.
[26] Zob. S. Alieksiejew (w): Tieorija gosudarstwa i prawa (praca zbiorowa), Moskwa 1998, s. 421.
[27] Ustawodawstwo ukraińskie używa pojęcie „służba terminowa”, co jest odpowiednikiem służby zasadniczej w polskim systemie prawnym.
[28] Dz. U. z 2004r., Nr. 241, poz. 2416 z późn. zm.
[29] Dz. U. z 2003r., Nr. 179, poz. 1750 z pózn. zm.
[30] Sobranije zakonodatielstwa RF, 1998, Nr 30, St. 3613 z późn. zm.
[31] Sobranije zakonodatielstwa RF, 1998, Nr 22, St. 2331 z późn. zm.
[32] Opriedielenije Konstitucyonnogo Suda Rossijskoj Fiedieracyi ot 13 nojabria 2001 g. Nr 224-O.
