M. Seńko
Ogólne pojęcie stabilności jest rozumiane przez
każdego. Nie udając się do dyskusji o pojęcie stabilności prawa trzeba zauważyć
że jest ona jedną z podstawowych wartości porządku prawnego. Stabilizacja jest
istotną wartością nie tylko dla środowiska prawniczego, czy dla praktyków, ale
niestety pojęcie to aktualnie jest bardzo odległe od rzeczywistości normatywnej.
Jak zauważył Andrzej Zoll stabilność prawa jest wartością, o którą warto się
troszczyć. Normy prawne obowiązujące niemal w każdej dziedzinie, w
szczególności normy wkraczające w wolności i prawa obywatelskie, nakładające na
obywatela zobowiązania określonego zachowania się, powinny motywować ich
adresatów do zgodnego z tymi normami postępowania. Jeżeli zmiana norm prawnych
następuje często, ich adresaci nie mogą przyswajać sobie, jako własnych,
standardów postępowania zgodnych z aktem normatywnym. Jedynie stabilne przepisy
mogą wpłynąć na wykształcenie się kultury prawnej stojącej na odpowiednio
wysokim poziomie. Prawo ma spełniać ważną funkcję integrującą społeczeństwo
wokół wartości ważnych dla jego rozwoju. Częsta zmiana prawa, zmiana ocen
określonych zachowań, działa przeciwko takiej integracji.
Ukraińskie prawo karne materialne nie zna
pozakodeksowego prawa. Wszystkie przepisy prawnokarne są zgromadzone w kodeksie
karnym który został uchwalony 5 kwietnia 2001 roku i wszedł w życie 1 września
2001 roku. Jest on jedyną ustawą prawnokarną. Według art. 3 k.k. Ukrainy
ustawodawstwem Ukrainy o odpowiedzialności karnej jest jedynie k.k. Ukrainy.
Wszystkie inne ustawy o odpowiedzialności karnej uchwalone po wejściu w życie
k.k. Ukrainy powinny być włączone do niego. Takie rozwiązanie jest tradycyjnym
dla prawa karnego Ukrainy jak i dla prawa karnego niektórych innych państw
Europy Wschodniej. Ma ono na celu ujednolicić ustawodawstwo karne, zrobić go
bardziej zrozumiałym, dostępnym, prostszym w stosowaniu.
W Polsce panuje inna tradycja prawna.
Ustawodawstwo karne materialne stanowią kodeks karny, kodeks karny skarbowy, i
jeszcze około 50 innych różnych ustaw prawnokarnych. Takie rozwiązanie ma na
celu zrobić kodeks karny bardziej stabilnym.
Zobaczmy jak często były zmieniane Polski i
Ukraiński kodeksy karne.
Z czasu wejścia w życie k.k. Ukrainy był
nowelizowany 82 razy. 2 przepisy były uznane niezgodne z Konstytucją przez
Trybunał Konstytucyjny Ukrainy. Niektóre przepisy były nowelizowane przez dwa
albo nawet trzy razy. Czasami nowelizacje były nowelizowane jeszcze przed
wejściem w życie. Jeżeli przyjąć że k.k. Ukrainy obowiązuje przez 9.5 roku to
średnio ten kodeks był zmieniany 8.6 razy do roku. Najczęściej k.k. Ukrainy był
nowelizowany w 2009 roku (16 razy) a także w 2005 roku (11 razy). W 2011 roku
za niecałych dwa miesięcy weszło w życie 8 nowelizacji i jeszcze jedna wejdzie
w życie 5 lipca 2011 roku.
K.k. RP był nowelizowany 52 razy. O ile wszedł w
życie 1 wrześnie 1998 roku obowiązuje już przez 12.5 roku. Średnio k.k. RP był
zmieniany 4.16 razy do roku. Najczęściej k.k. RP był nowelizowany w 2010 roku
(10 razy), a także w 2009 roku (7 razy). A więc można powiedzieć że k.k. RP
jest więcej niż dwa razy stabilniejszy a niż k.k. Ukrainy.
Jakie są przesłanki takiej
niestabilności prawa karnego Ukrainy?
Uchwalenie kodeksu
karnego Ukrainy 5 kwietnia 2001 od razu spowodowało mieszane oceny. Z jednej
strony - euforia na fakt, że Ukraina posiada nowoczesne prawnokarne
ustawodawstwo. Z drugiej - już pierwsza
ocena wykazała że pod czas jego przygotowaniu była dopuszczona seria
niedopracowań, że ma nie tylko zalety, ale też wiele wad.
W dyskusji na temat nowego
ustawodawstwa karnego, która miała miejsce pod czas konferencji i spotkań
naukowych w Charkowie, Kijowie, Lwowie wielokrotnie była wyrażana opinia że
trzeba powstrzymać się od nowelizacji kodeksu przez co najmniej kilka lat. W tym czasie miałyby być
nie tylko udowodnione oczywiste zaniedbania ustawodawcy, ale zostałaby
wypracowana ocena prawa karnego przez sądy i pracowników praktycznych i dalsze
zmiany do k.k. Ukrainy miały się stać bardziej wyważone.
Jednak tak się nie stało. Wprawie od razu po
wejściu w życie kodeksu karnego rozpoczął się proces jego nowelizacji. Pierwsza
zmiana została uchwalona przez parlament 17 stycznia 2002 roku.
Dzisiaj k.k. Ukrainy już nie jest tym kodeksem,
którym był 9.5 roku temu. Niestabilność prawa karnego jest wywołana między
innym tym że różne grupy lobbistyczne w parlamencie starają się załatwić swoje
interesy kosztem publicznym poprzez kryminalizację czy dekryminalizację
niektórych działań. Niedopuszczalnym moim zdaniem jest także wprowadzenie w
życie ustawy o nowelizacji kodeksu karnego tym samym dniem kiedy została ona
opublikowana w oficjalnym źródle poznania. W
tych okolicznościach domniemanie znajomości prawa staje się fikcją i nie możemy
mówić o winie osoby popełniającej czyn społecznie szkodliwy. Nowelizacji
kodeksu karnego nie są w stanie monitorować nie tylko zwykli obywatele, ale i
pracownicy organów ścigania a także naukowcy. Czasami mam straszny sen - że idę
na wykład bez sprawdzenia czy odpowiedni przepisy kodeksu karnego zostały
znowelizowane. Uważam że praktyka łatania dziur jest niedopuszczalna pod czas
tworzenia prawa. Oprócz tego punktowe interwencje psują system kodeksu karnego.
Istnieje potrzeba spokojnej i racjonalnej reformy prawa karnego, a nie ciągłe
naruszanie systemu sankcji i spójności k.k. Każda propozycja zmiany
obowiązującego prawa powinna zawierać uzasadnienie wykazujące, że osiągnięcie
zamierzonego stanu regulowanych stosunków społecznych jest niemożliwe bez
wprowadzenia tej zmiany, że nie da się tego stanu osiągnąć przez zmianę
praktyki bądź wykładnię prawa odpowiadającą oczekiwanym zmianom. Jak słusznie
zauważył prof. A. Zoll, nie może być uzasadnieniem zmiany, szczególnie takich
aktów prawnych jak kodeksy karne, wystąpienie wydarzenia np. brutalnego
popełnienia przestępstwa. Zamiar zaostrzenia w takim wypadku odpowiedzialności
karnej jest najczęściej motywowany populistyczną chęcią zdobycia uznania wśród
wyborców reagujących, i słusznie, na popełnione przestępstwo. Wyborcy na ogól
nie są jednak zorientowani, że zaostrzona kara nie może być zastosowana wobec
sprawcy przestępstwa stanowiącego powód zaostrzenia przepisów. Ustawa bowiem
nie może działać wstecz. Zaostrzenie odpowiedzialności karnej może być
uzasadnione tylko wtedy, gdy orzeczenie kary adekwatnej do stopnia brutalności
podobnych przestępstw popełnianych w przyszłości nie byłoby możliwe na gruncie
obowiązującego stanu prawnego.
Dla należytej jakości wymagane
jest kompleksowe podejście do rozwoju prawa karnego. Prof. W. Nawrocky
zaproponował wprowadzić jedyny dzień w roku pod czas którego mogłyby być
znowelizowane przepisy kodeksu karnego. Chodzi tutaj o wprowadzenie regulacji
zgodnie z którą zmiany do kodeksu karnego nie mogłyby być zmienione więcej niż
raz w roku. Mógłby to być dzień kiedy
jest uchwalany budżet
państwa. Pod czas uchwalenia budżetu są wyznaczane podstawowe parametry
ekonomiczne, które są w jakiś sposób związane z określeniem treści szeregu
przepisów prawnokarnych. Taka sytuacja sprzyjałaby przewróceniu stabilności
kodeksu karnego. W tym samym czasie nie znam
żadnej sytuacji kiedy interesy społeczne żądałyby natychmiastowej nowelizacji
przepisów prawnokarnych.
Być
może zatem, jak jeszcze kilkanaście lat temu powiedział profesor Stanisław
Waltoś, powinniśmy jak najdłużej powstrzymać się z nowelizacją, gdyż każda
kolejna zmiana powoduje, że dalsze następują lawinowo co znacząco osłabia
stabilność prawa. Konieczne jest zatem bardzo ostrożne i przemyślane
dokonywanie zmian w obowiązujących przepisach, aby nie zniszczyć rozwiązań,
które w gruncie rzeczy mogą być od strony legislacyjnej rozwiązaniami dobrymi,
ale w praktyce niewłaściwe stosowanie czy wykładnia takich przepisów powoduje,
że nie udaje się osiągnąć celu, który powinien zostać zrealizowany dzięki tym
przepisom.
