Stabilność prawa karnego Ukrainy

M. Seńko

Ogólne pojęcie stabilności jest rozumiane przez każdego. Nie udając się do dyskusji o pojęcie stabilności prawa trzeba zauważyć że jest ona jedną z podstawowych wartości porządku prawnego. Stabilizacja jest istotną wartością nie tylko dla środowiska prawniczego, czy dla praktyków, ale niestety pojęcie to aktualnie jest bardzo odległe od rzeczywistości normatywnej. Jak zauważył Andrzej Zoll stabilność prawa jest wartością, o którą warto się troszczyć. Normy prawne obowiązujące niemal w każdej dziedzinie, w szczególności normy wkraczające w wolności i prawa obywatelskie, nakładające na obywatela zobowiązania określonego zachowania się, powinny motywować ich adresatów do zgodnego z tymi normami postępowania. Jeżeli zmiana norm prawnych następuje często, ich adresaci nie mogą przyswajać sobie, jako własnych, standardów postępowania zgodnych z aktem normatywnym. Jedynie stabilne przepisy mogą wpłynąć na wykształcenie się kultury prawnej stojącej na odpowiednio wysokim poziomie. Prawo ma spełniać ważną funkcję integrującą społeczeństwo wokół wartości ważnych dla jego rozwoju. Częsta zmiana prawa, zmiana ocen określonych zachowań, działa przeciwko takiej integracji.

Ukraińskie prawo karne materialne nie zna pozakodeksowego prawa. Wszystkie przepisy prawnokarne są zgromadzone w kodeksie karnym który został uchwalony 5 kwietnia 2001 roku i wszedł w życie 1 września 2001 roku. Jest on jedyną ustawą prawnokarną. Według art. 3 k.k. Ukrainy ustawodawstwem Ukrainy o odpowiedzialności karnej jest jedynie k.k. Ukrainy. Wszystkie inne ustawy o odpowiedzialności karnej uchwalone po wejściu w życie k.k. Ukrainy powinny być włączone do niego. Takie rozwiązanie jest tradycyjnym dla prawa karnego Ukrainy jak i dla prawa karnego niektórych innych państw Europy Wschodniej. Ma ono na celu ujednolicić ustawodawstwo karne, zrobić go bardziej zrozumiałym, dostępnym, prostszym w stosowaniu.

W Polsce panuje inna tradycja prawna. Ustawodawstwo karne materialne stanowią kodeks karny, kodeks karny skarbowy, i jeszcze około 50 innych różnych ustaw prawnokarnych. Takie rozwiązanie ma na celu zrobić kodeks karny bardziej stabilnym.

Zobaczmy jak często były zmieniane Polski i Ukraiński kodeksy karne.

Z czasu wejścia w życie k.k. Ukrainy był nowelizowany 82 razy. 2 przepisy były uznane niezgodne z Konstytucją przez Trybunał Konstytucyjny Ukrainy. Niektóre przepisy były nowelizowane przez dwa albo nawet trzy razy. Czasami nowelizacje były nowelizowane jeszcze przed wejściem w życie. Jeżeli przyjąć że k.k. Ukrainy obowiązuje przez 9.5 roku to średnio ten kodeks był zmieniany 8.6 razy do roku. Najczęściej k.k. Ukrainy był nowelizowany w 2009 roku (16 razy) a także w 2005 roku (11 razy). W 2011 roku za niecałych dwa miesięcy weszło w życie 8 nowelizacji i jeszcze jedna wejdzie w życie 5 lipca 2011 roku.

K.k. RP był nowelizowany 52 razy. O ile wszedł w życie 1 wrześnie 1998 roku obowiązuje już przez 12.5 roku. Średnio k.k. RP był zmieniany 4.16 razy do roku. Najczęściej k.k. RP był nowelizowany w 2010 roku (10 razy), a także w 2009 roku (7 razy). A więc można powiedzieć że k.k. RP jest więcej niż dwa razy stabilniejszy a niż k.k. Ukrainy.

Jakie są przesłanki takiej niestabilności prawa karnego Ukrainy?

Uchwalenie kodeksu karnego Ukrainy 5 kwietnia 2001 od razu spowodowało mieszane oceny. Z jednej strony - euforia na fakt, że Ukraina posiada nowoczesne prawnokarne ustawodawstwo. Z drugiej - już pierwsza ocena wykazała że pod czas jego przygotowaniu była dopuszczona seria niedopracowań, że ma nie tylko zalety, ale też wiele wad.

W dyskusji na temat nowego ustawodawstwa karnego, która miała miejsce pod czas konferencji i spotkań naukowych w Charkowie, Kijowie, Lwowie wielokrotnie była wyrażana opinia że trzeba powstrzymać się od nowelizacji kodeksu przez co najmniej kilka lat. W tym czasie miałyby być nie tylko udowodnione oczywiste zaniedbania ustawodawcy, ale zostałaby wypracowana ocena prawa karnego przez sądy i pracowników praktycznych i dalsze zmiany do k.k. Ukrainy miały się stać bardziej wyważone.

Jednak tak się nie stało. Wprawie od razu po wejściu w życie kodeksu karnego rozpoczął się proces jego nowelizacji. Pierwsza zmiana została uchwalona przez parlament 17 stycznia 2002 roku.

Dzisiaj k.k. Ukrainy już nie jest tym kodeksem, którym był 9.5 roku temu. Niestabilność prawa karnego jest wywołana między innym tym że różne grupy lobbistyczne w parlamencie starają się załatwić swoje interesy kosztem publicznym poprzez kryminalizację czy dekryminalizację niektórych działań. Niedopuszczalnym moim zdaniem jest także wprowadzenie w życie ustawy o nowelizacji kodeksu karnego tym samym dniem kiedy została ona opublikowana w oficjalnym źródle poznania. W tych okolicznościach domniemanie znajomości prawa staje się fikcją i nie możemy mówić o winie osoby popełniającej czyn społecznie szkodliwy. Nowelizacji kodeksu karnego nie są w stanie monitorować nie tylko zwykli obywatele, ale i pracownicy organów ścigania a także naukowcy. Czasami mam straszny sen - że idę na wykład bez sprawdzenia czy odpowiedni przepisy kodeksu karnego zostały znowelizowane. Uważam że praktyka łatania dziur jest niedopuszczalna pod czas tworzenia prawa. Oprócz tego punktowe interwencje psują system kodeksu karnego. Istnieje potrzeba spokojnej i racjonalnej reformy prawa karnego, a nie ciągłe naruszanie systemu sankcji i spójności k.k. Każda propozycja zmiany obowiązującego prawa powinna zawierać uzasadnienie wykazujące, że osiągnięcie zamierzonego stanu regulowanych stosunków społecznych jest niemożliwe bez wprowadzenia tej zmiany, że nie da się tego stanu osiągnąć przez zmianę praktyki bądź wykładnię prawa odpowiadającą oczekiwanym zmianom. Jak słusznie zauważył prof. A. Zoll, nie może być uzasadnieniem zmiany, szczególnie takich aktów prawnych jak kodeksy karne, wystąpienie wydarzenia np. brutalnego popełnienia przestępstwa. Zamiar zaostrzenia w takim wypadku odpowiedzialności karnej jest najczęściej motywowany populistyczną chęcią zdobycia uznania wśród wyborców reagujących, i słusznie, na popełnione przestępstwo. Wyborcy na ogól nie są jednak zorientowani, że zaostrzona kara nie może być zastosowana wobec sprawcy przestępstwa stanowiącego powód zaostrzenia przepisów. Ustawa bowiem nie może działać wstecz. Zaostrzenie odpowiedzialności karnej może być uzasadnione tylko wtedy, gdy orzeczenie kary adekwatnej do stopnia brutalności podobnych przestępstw popełnianych w przyszłości nie byłoby możliwe na gruncie obowiązującego stanu prawnego.

Dla należytej jakości wymagane jest kompleksowe podejście do rozwoju prawa karnego. Prof. W. Nawrocky zaproponował wprowadzić jedyny dzień w roku pod czas którego mogłyby być znowelizowane przepisy kodeksu karnego. Chodzi tutaj o wprowadzenie regulacji zgodnie z którą zmiany do kodeksu karnego nie mogłyby być zmienione więcej niż raz w roku. Mógłby to  być dzień kiedy jest uchwalany budżet państwa. Pod czas uchwalenia budżetu są wyznaczane podstawowe parametry ekonomiczne, które są w jakiś sposób związane z określeniem treści szeregu przepisów prawnokarnych. Taka sytuacja sprzyjałaby przewróceniu stabilności kodeksu karnego. W tym samym czasie nie znam żadnej sytuacji kiedy interesy społeczne żądałyby natychmiastowej nowelizacji przepisów prawnokarnych.

Być może zatem, jak jeszcze kilkanaście lat temu powiedział profesor Stanisław Waltoś, powinniśmy jak najdłużej powstrzymać się z nowelizacją, gdyż każda kolejna zmiana powoduje, że dalsze następują lawinowo co znacząco osłabia stabilność prawa. Konieczne jest zatem bardzo ostrożne i przemyślane dokonywanie zmian w obowiązujących przepisach, aby nie zniszczyć rozwiązań, które w gruncie rzeczy mogą być od strony legislacyjnej rozwiązaniami dobrymi, ale w praktyce niewłaściwe stosowanie czy wykładnia takich przepisów powoduje, że nie udaje się osiągnąć celu, który powinien zostać zrealizowany dzięki tym przepisom.